सत्यवान आणि सावित्रीच्या कथेत वडाचे महत्व का ? वटसावित्री पोर्णिेमेच्या दिवशी का बांधतात वडाच्या झाडाला दोरा

यमाने हरलेले सत्यवानाचे प्राण आपण्यासाठी सावित्रीने अथक प्रयत्न केले. आणि आपल्या पतीला पुन्हा जीवनदान दिले. ही पुराणातील गोष्ट गेल्या अनेक वर्षांपासून सगळ्यांना माहीती आहे. हाच पती आपल्याला सात जन्म मिळावा या करीता वट सावित्री पोर्णिमेच्या दिवशी सुवासिनी महिला एकमेकांना वाण देत वडाची पुजा करत पांढऱ्या रंगाचा दोरा सुतवतात. सात जन्मासाठी सात  प्रदक्षिणा मारतात. मात्र या सत्यवान आणि सावित्रीच्या कथेत नेमके वडाच्या झाडाचे महत्व का.? हा प्रश्न अनेकांना पडला असेल.

पती आणि पत्नीचं नात सर्वात पवित्र मानल जातं. दरवर्षी या नात्या ला नवी संजीवनी मिळावी आणि त्यासाठी निसर्गातील तेवढीच पवित्र गोष्ट साक्षीला असावी म्हणून या सणासाठी वडाची निवड करण्यात आली आहे. किरण असोलकर गुरुजी यांनी दिलेल्या माहीती नुसार. पुराणात वडाच्या झाडाला खूप महत्व आहे.  सर्वात पवित्र वृक्ष  म्हणून  त्याची ओळख आहे.  पुराणातील कथे नुसार सत्यवानाचे प्राण सावित्रीने वडाच्या झाडाखालीच परत मिळविले म्हणून ज्येष्ठ महिन्यात पौर्णिमेला स्त्रिया वडाच्या झाडाची पूजा करून उपवास करतात व वट सावित्री व्रत आचरतात.
—
ही आहे पुराणातील कथा

अनेक वर्षापूर्वी भद्र देशात अश्वपती नावाचा राजा राज्य करीत होता. त्याला सावित्री नावाची कन्या होती. सावित्री अतिशय सुंदर, नम्र व गुणी मुलगी होती. सावित्री उपवर झाल्यावर राजाने तिलाच आपला पती निवडण्याची परवानगी दिली. सावित्रीने सत्यवान नावाच्या राजकुमाराची निवड केली. सत्यवान हा शाल्व राज्याचा धृमत्सेन नावाच्या अंध राजाचा मुलगा होता. शत्रूकडून हरल्यामुळे आपल्या राणी व मुलासहित राजा जंगलात राहत होता. भगवान नारदाला सत्यवानाचे आयुष्य केवळ एक वर्षाचेच माहित असल्यामुळे त्यांनी त्याच्याशी लग्न करू नको असा सल्ला सावित्रीला दिला. पण सावित्रीने ते मान्य केले नाही. तिने सत्यवानाशी विवाह केला. व जंगलात येऊन नवऱ्याबरोबर सासू सासऱ्याची सेवा करू लागली.

सत्यवानाचा मृत्यू जेंव्हा तीन दिवसावर येऊन ठेपला तेंव्हा तिने तीन दिवस उपवास करून सावित्री व्रत आरंभिले. सत्यवान जंगलात लाकडे तोडण्यास निघाला असता सावित्री त्याच्या बरोबर गेली. लाकडे तोडता तोडता त्याला घेरी आली व तो जमिनीवर पडला. यमधर्म तिथे आला व सत्यवानाचे प्राण नेऊ लागला. सावित्री यमाच्या मागे आपल्या पतीबरोबर जाऊ लागली. यमाने अनेक वेळा सावित्रीस परत जाण्यास सांगितले. पण तिने साफ नाकारले व पतीबरोबर जाण्याचा हट्ट धरला. अखेर तिचा निश्चय, धैर्य, धर्म शास्त्राच ज्ञान, तिच बुद्धी कौशल्य, चतुराई हे सारं पाहून यमराज प्रसन्न होऊन म्हणाले, “सावित्री, एक लक्षांत ठेव. केवळ पतीचे प्राण सोडून तिला तीन वर मागण्यास सांगितले, मी ते देईन असे यमराजाने कबूल केले. बोल काय हवे तुला”. सावित्रीने सासूसासऱ्याचे डोळे व राज्य परत मागितले व आपल्याला पुत्र व्हावा असा वर मागितला. यमराजाने गफलतीने तथास्तु म्हटले. तेंव्हा त्या वचनबध्द झाल्याची आठवण झाली व सत्यवानाचे प्राण परत करावे लागले. सत्यवानाचे प्राण सावित्रीने वडाच्या झाडाखालीच परत मिळविले म्हणून ज्येष्ठ महिन्यात पौर्णिमेला स्त्रिया वडाच्या झाडाची पूजा करून उपवास करतात व वट सावित्री व्रत आचरतात.

—
जेष्ठ पौर्णिमा हा दिवस “वटपौर्णिमा” म्हणून साजरा केला जातो. हे व्रत सुवासिनी अपल्या पतीला उत्तम आरोग्य लाभावे, दीर्घायुष्य प्राप्त व्हावे म्हणून करतात. यावर्षी पौर्णिमा बुधवार दि २७/०६/२०१८ सकाळी ०८:१२ सुरु होत आहे.  ती गुरुवार सकाळी १०:२२ पर्यंत आहे , पण चतूर्दशी हि बुधवारी आहे आणि तिसऱ्या प्रहरापासून पूजन करावयाचे असते म्हणून वटपौर्णिमापूजन हे बुधवारी सकाळी सूर्योदयापासून करावे.
—
वटवृक्षाला दोरा  गुंडाळण्याचे महत्त्व
वटवृक्षाच्या खोडाच्या उभ्या छेदावर असणाऱ्या सुप्त लहरी शिवतत्व आकृष्ट करून वायुमंडलात प्रक्षेपित करतात. ज्या वेळी वटवृक्षाच्या खोडाला सुती धाग्याने गुंडाळले जाते, त्या वेळी जिवाच्या भावाप्रमाणे खोडातील शिवतत्वाशी संबंधित लहरी कार्यरत होऊन आकार धारण करतात. सुती धाग्यातील पृथ्वी व आप या तत्त्वांच्या संयोगामुळे या लहरी जिवाला ग्रहण करण्यास सोपे होते. असा समज आहे.
—
वडाची फांदी तोडून पूजा करणे तर अत्यंत चूकीचे.
वडाची फांदी तोडायची घरी मांडायची तिची पुजा करायची, तिलाच सातवेळेस दोरा गुंडाळायचा आणि म्हणायचं झाली माझी पूजा. असा वडसावित्री पूजेचा ट्रेंड वाढतांना दिसत आहे.  विशेषत: फ्लॅट सिस्टीम घरांमध्ये हा ट्रेंड जास्त दिसून येतो. प्रत्येकाच्या घरांजवळ वड असेलंच असे नाही. म्हणून त्यावर वडाची फांदी ताेडून पूजा करणे  हा उपाय नक्कीच नाही. आपल्याला सण तर साजरा करायच आहे. मग ज्या झाडाचं महत्व आहे त्याच झाडांच्या फांद्यांना त्याच्यापासून विलग करून कशाला. आज पर्यावरणाच्या अनेक समस्या तोंड वर काढत आहेत.  या परिस्थितीत वड सारख्या कल्पवृक्षाची अत्यंत गरज आहे. वडाची फांदी तोडून घरात पूजण्यापेक्षा तिला मातीत रूजवा.  यानिमित्ताने आरोग्यदायी वटवृक्ष परिसरात रूजला जाईल आणि ख-या अर्थाने वटपौर्णिमा साजरी होईल. असे डॉ. पाठक यांनी सांगितले.

–
पर्यावरणाचे संरक्षण म्हणजे खऱ्याअर्थाने सण साजरा करणे
वड, पिंपळ आणि उंबर ही व्रुक्ष पर्यावरणपूरक , मोठ्या प्रमाणावर प्रदुषण थांबवणारी आहेत. वटपौर्णिमेला वडाला दोरे बांधणे वगैरे केवळ अंधश्रध्दा आहेत. पूर्वी कुटूंब माेठी असायची, घरात सगळीच कामं महिलांना करावी लागत हाेती. सणावारांच्या निमित्ताने त्यांना घराबाहेर पडण्यास वाव मिळायचा. त्यातच या सणाची रंजकता वाढावी म्हणून हा पूजा अर्चाचा केलेला एक सोपस्कार आहे. पण या गोष्टींना आपण जरा बाजूला सारून या पर्यावरणपूरक झाडांना जास्त काळ जगवण्यासाठी प्रयत्न केले. तर आपल्या सृष्टीचे, पर्यावरणाचे आयुष्य तर वाढेलच आणि पतीदेंवांना, तुम्हा-आम्हाला ख-या अर्थाने  दिर्घायुष्य लाभेल.
– डॉ. किशोर पाठक, निसर्ग व पक्षी मित्र.